Klopt de CNV-uitspraak: ‘Een op vijf werknemers krijgt geen reiskostenvergoeding’?

Het was het gesprek van de dag op de werkvloer in veel organisaties. Vorige week kopten veel media, van BNR tot vakmedia over HR in navolging van een CNV-persbericht dat 20% van de werknemers geen reiskostenvergoeding ontvangt. 45% ontvangt de maximale onbelaste kilometervergoeding van 23 cent, 22% tussen de 15 en 22 cent en 6% minder dan 15 cent. En 7% krijgt meer dan 23 cent. De champagne ging ongetwijfeld open in de bestuurskamer van het CNV. Wat een impactscore van ons onderzoek! Weer het nieuws gehaald, en hoe! Maar … kloppen de cijfers eigenlijk wel?

Klakkeloos

Journalisten zijn niet per se doorgeleerde statistici. De kans is daarom groot dat ze gepresenteerde onderzoekscijfers klakkeloos aannemen voor waar. Ze hebben misschien nog net onthouden dat je bij onderzoeken in ieder geval moet letten op de respons. Een aantal van ruim 1.500 respondenten, zoals met dit CNV-onderzoek, is blijkbaar voldoende om je kritische denkvermogen direct in slaap te laten sussen. Raar. Hoort bij het vak van journalistiek ook niet de plicht te checken wie de bron van een verhaal is en wat het belang is van die bron om juist hier en nu met deze informatie te komen? Gaat het hier bijvoorbeeld om een erkend onderzoeksinstituut met een gedegen onderzoekmethode, of om een belangenorganisatie die zelf mogelijk sturende vragen aan een panel stelt en misschien alleen welgevallige conclusies publiceert? Daar zit toch een verschil in.

Meer dan veel respons

Representativiteit is natuurlijk ook veel meer dan ‘veel respons’. Zijn de respondenten van dit onderzoek een representatieve afspiegeling van – in dit geval – werkend Nederland? Is het wel een aselecte streekproef? Of bestaat het CNV-panel ‘toevallig’ vooral uit leden van de vakbond zelf? Dan is er mogelijk sprake van een oververtegenwoordiging in de respons van sectoren waar de vakbonden een hoge organisatiegraad kennen, zoals de industrie, zorg en onderwijs. Dat zijn sectoren die niet concurreren op arbeidsvoorwaarden als reiskostenvergoedingen, omdat alles in cao’s is afgetimmerd. En een oververtegenwoordiging impliceert meestal ook een ondervertegenwoordiging, bijvoorbeeld van heel grote sectoren als de zakelijke en IT-dienstverlening. Daar hebben vakbonden relatief minder leden, terwijl in die sectoren reiskosten meer dan gemiddeld een instrument zijn om personeel te werven en te behouden.

Statistiek is buigzaam

De Amerikaanse schrijver Mark Twain schreef het meer dan honderd jaar geleden al: ‘Feiten zijn hardnekkig, statistiek is buigzaam’. Vooral als je data bewerkt tot percentages van een zelfgekozen totaal. Waar zijn de percentages in dit onderzoek precies op gebaseerd? CNV stelt dat slechts 45% de maximaal onbelaste kilometervergoeding van 23 cent krijgt. Dat zijn volgens de factsheet 697 respondenten. Dat klopt zolang je de mensen die géén kilometervergoeding krijgen (315) meetelt in het totaal aantal antwoorden (1.547) op deze vraag.

Goochelen met cijfers

Wil je echter weten hoeveel procent het aantal 23-cent ontvangers is ten opzichte van iedereen uit de categorie met wél een kilometervergoeding (1.547-315=1.232), dan wordt de deler kleiner en schiet het percentage van 43% naar 57%. Plots blijkt een meerderheid in plaats van een minderheid de maximaal onbelaste kilometervergoeding te genieten. De kop van het persbericht kan dus net zo goed zijn: ‘Meerderheid werknemers krijgt maximaal onbelaste kilometervergoeding’. Jaja, statistiek is goochelen met cijfers.

WC-Eend

Het presenteren van het lagere percentage kan (maar hoeft niet) bewust zijn gekozen door de bron, bijvoorbeeld om de situatie zwaarder aan te zetten. En dat zou zomaar passen in de mediastrategie van de CNV, de bron van het onderzoek. Al jaren hamert de vakbond erop dat reiskosten niet volledig en niet aan iedereen worden vergoed. Lagere percentages uit eigen onderzoek passen dus perfect in dat straatje. Ze onderbouwen je stelling ‘Zie je wel, het is echt een probleem!’. Dat klinkt toch een beetje als de beroemde reclameslogan uit 1989, waarin twee medewerkers van WC-Eend vol trots de kijker aanspreken: ‘Wij van WC-Eend adviseren … WC-Eend!’

Niet transparant

Het zijn overigens niet alleen de journalisten en de onderzoekers die moeten opletten. Ook de communicatieafdeling van in dit geval het CNV laat steken vallen. Allereerst omdat het persbericht alleen is onderbouwd met een factsheet van één A4’tje over het onderzoek met de antwoorden op vraag 1, 2, 12, 13 en 14. Dat staat nogal ver weg van een transparante, complete en zelfkritische onderzoeksverantwoording en datapresentatie.

Goochelen met letters

Uit die summiere factsheet blijkt bovendien dat de centrale vraag (nr 14) is vernauwd tot de kilometervergoeding. Is er over nagedacht dat er ook andere vormen van reiskostenvergoeding zijn? Denk aan de verstrekking van een OV-kaart, een fiets van de zaak of een vaste reiskostenvergoeding die niet is gebaseerd op kilometers. Het is dan niet alleen goochelen met cijfers door de eigen onderzoekers, maar ook nog eens goochelen met letters door de voorlichters als de toch al discutabele onderzoeksconclusie ‘Een op de vijf werknemers krijgt geen kilometervergoeding’ in de kop van het persbericht zomaar verruimd wordt naar ‘Een op de vijf krijgt geen reiskostenvergoeding’.

Van de voet en het paard

Tijd om de kurk weer op de champagnefles te stoppen. De media-impact mag dan nu wel lekker groot zijn, maar als je zo doorgaat komt eens de betrouwbaarheid van de vakbond ter discussie. En zoals we allemaal weten: vertrouwen komt te voet, maar gaat te paard.